روانشناسی صبر در قرآن

چکیده:

صبر و بردباری یکی از صفات و ویژگی های آدمی است که در قرآن و کتب اخلاق اسلامی راجع به آن مباحث فراوانی صورت گرفته است اما در کتب علمی روان شناسی مورد غفلت واقع شده است. در حالی که رشد و تعالی این صفت در انسان می تواند از بروز بسیاری از امراض روحی جلوگیری نموده و یا از طریق رشد آن در افراد مبتلا به مشکلات رفتاری به درمان آنها کمک نمود. در این مقاله کاربردهای روان شناسی صبر به عنوان یک ویژگی شخصیتی و روانی از دیدگاه قرآن مورد بررسی واقع شده است. هدف از تدوین این مقاله این است که مشخص شود خداوند متعال در چه زمینه هایی انسان را دعوت به صبر کرده است. آنچه آیات بر می آید این است که خداوند انسان را در برابر تبلیغات منفی دیگران، دریافت پاداش عمل نیکو، زود قضاوت کردن، مدیریت زمان و...
دعوت به صبر کرده است که تمامی این زمینه ها مربوط به سلامت روانی انسان می شود. به طور کلی و در یک بررسی اجمال در متن قرآن کریم مشخص گردید در ده مورد یا زمینه انسان توصیه به صبر شده است که همگی آنها مربوط به سلامت رفتار فردی و جمعی انسان می گردد. بدیهی است احتمالا زمینه های مورد اشاره بیشتر از آنچه در این مقاله آمده است باشد.

واژگان کلیدی:

صبر، قرآن مجید، اخلاق، عمل صالح، انتقام و...

مقدمه:

صبر و بردباری یکی از خصوصیات و ویژگیهای شخصیت آدمی است که نقش زیادی در نحوه ی رفتار و علمکرد او دارد. امام علی علیه السلام می فرماید: «والعجز آفه و الصبر شجاعه» (حکمت 3) و یکی از ارکان ایمان را صبر می داند (حکمت 30) و برای صبر چهار رکن قائل هستند که عبارتند از شوق، هراس، زهد و انتظار، شوق رسیدن به بهشت و موقعیت عالی، هراس و ترس از جهنم و دوری گزیدن از حرام، زهد ساده پنداشتن مصیبتهاست و انتظار شتاب در نیکیهاست. از نظر امام علی صبر دو نوع است 1- صبر آنچه از آنچه کراهت داریم و صبر بر آنچه دوست داریم (حکمت 52) از نظر ایشان صبر رأس و اساس ایمان است (حکمت 79) و کسی را که شکیبایی نجات ندهد جزع او را هلاک خواهد کرد (حکمت 180).
در بسیاری از کتب اخلاقی صبر یک فضیلت اخلاقی محسوب می گردد. از نظر خواجه نصیرالدین طوسی صبر عبارت است از عدم بی تابی نفس در هنگام مواجه شدن با مکر و حادثه ناپسند امام خمینی (ره) آن را از مقامات متوسلین می داند و ابراز می دارند صبر مایه تکامل انسان است و موجب رشد تقوی، انس به حق و رضای الهی می گردد. (امام خمینی)
در روان شناسی علمی مفهوم مترادف و نزدیک به صبر سر سختی (2) می باشد. کباس (3) (1979) و کاداری و سینا (4) (1992) یکی از ویژگیهای مهم شخصیت آدمی را سرسختی او در مقابل مشکلات عنوان نمودند. کباس سرسختی حالتی است که مرکب از سه جزء می باشد: 1- تعهد 2- مبارزه 3- کنترل کردن. تعهد شامل نظامی از باورهاست که میزان تهدید آمیز بودن یک حادثه در فرایند ادراک فرد را کاهش می دهد. مبارزه و چالشگی حالتی است که فرد به وسیله آن یک موقعیت سخت و موقعیت آمیز را فرصتی برای رشد و ترقی خود تلقی می کند و از طریق آن فرد با انعطاف پذیری مناسب خویش پذیرای شرایط سخت و ناگوار می گردد. بنگ بیگبی (5) (1985) و کباس (1979) اظهار نمود که افراد سرسخت که تغییرات زندگی را چالش برای رشد و ترقی می دانند و در مقایسه با کسانی که تغییرات را تهدید تلقی می کنند از سلامت روانی بهتری برخوردارند. به نظر او افراد سرسخت خود را به زندگی متعهد می دانند به همین دلیل سالم ترند و احساس می کنند بر بسیاری از مشکلات زندگی خود کنترل دارند. آنها عقیده دارند آنچه به دست می آورند و یا از دست می دهند بستگی به عملکرد خود انسان دارد. بنابراین افرادی که از سرسختی برخوردارند به دلیل تعهد بالایی که دارند خود را با مسئولیت زندگی درگیر می کنند و سرانجام موفق تر می باشند. آنها برای باورها، ارزشها، مهارتهای شخصی و مهارتهای خو بهای مناسبی قائلند.
کباس (1979)، مدی (6) و کباس (1984) یاتن و گلدنبرگ در یک پژوهش نشان دادند که میزان سرسختی دانشجویان با میزان اضطراب از امتحان و موفقیت تحصیلی همبستگی بسیار بالایی دارد و رابطه اضطراب از امتحان و موفقیت تحصیلی تابع میزان سرسختی افراد می باشد متیس و لسی (7) (1999).
تعهد در مقابل بی ارادگی قرار دارد و آن حالتی است که شخص خود را وادار می کند با فعالیت های مربوط به زندگی خود را درگیر سازد، تعهد در مقابل احساس بی کفایتی کردن است و به این معنی که شخص بدون وجه به شدت و میزان مشکل اعتقاد دارد نتیجه کار تابع عملکرد خودش است و مبارزه در برابر آسایش طلبی قرار دارد و در آن فرد عقیده دارد که مشکلات فرصتی برای ترقی هستند (مدی 2006) شییرد و گلبی (8) (2006) در یک پژوهش علمی دریافتند که بین میزان سرسختی و موفقیت تحصیلی دانشجویان رابطه معنی دار وجود دارد.
سرسختی عاملی است که به انسان کمک می کند بتواند استرسها، مشکلات و فشارها در زندگی شغلی، خانوادگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی را کنترل کند و در برابر آن ایستادگی نماید و با آن مبارزه کند (کامبیل و مک فری (9)، 2005). سرسختی عامل اصلی موفقیت در ورزش است و می توانند صدمات ناشی از آن را به خوبی تحمل کنند. (پتی پاس و برور (10) 2005).
در قرآن کریم آیات زیادی راجع به صبر آمده است که به بررسی زمینه ها و مواردی که خداوند در آن انسان را دعوت به صبر فرموده است می پردازد.

1- صبر در حکم کردن و قضاوت نمودن (پیشداوری)

(وَ اتَّبِعْ مَا یُوحَى‏ إِلَیْکَ وَ اصْبِرْ حَتَّى‏ یَحْکُمَ اللَّهُ وَ هُوَ خَیْرُ الْحَاکِمِینَ) (11)
و از آنچه بر تو وحی می شود پیروی کن و شکیبا باش تا خدا بین تو و قومت داوری کند و او بهترین داوران است. در این آیه خداوند از پیامبر و مسلمانان می خواهد تا آنچه را بر او وحی شده است اطاعت کنند و در حکم و قضاوت کردن صبر پیشه کنند تا بر اساس حکم و داوری و قضاوت خداوند که بهترین نوع و واقعی ترین حکم است دست یابد. اگر انسان می خواهد با قضاوت و رای خود حقیقتی را درک کند و بفهمد باید دارای صبر و تحمل باشد. بدون صبر و تحمل درک حقیقت و شناخت واقعیت مقدور نیست. عجله در قضاوت کردن و صدور رای و نظر انسان را به خطا می اندازد. یک دریافت عقلانی از این آیه این است که قضاوت و حکم کردن در مورد بندگان خدا را به خدای متعال واگذار کنیم یا حداقل در قضاوت و حم کردن در مورد بندگان خدا را به خدای متعال واگذار کنیم یا حداقل در قضاوت کردن صبر و بردباری به خرج دهیم و از قضاوت زود هنگام خودداری کنیم زیرا فقط خدای عالم و داناست که می تواند بهترین داور و قاضی باشد.
قضاوت و صدور یک حکم علمی یا اخلاق زود هنگام می تواند موجب خطا در شناخت و ادراک آدمی گردد. بسیاری از تصمیمهای ما براساس داوری و حکمی است که درباره چیزی یا کسی به عمل می آوریم چنانچه در صدور رای و حکم صبر کافی نداشته باشیم نمی توانیم به یک نوع داوری که نزدیک به داوری خداوند است برسیم. بسیاری از رفتارهای عجولانه مخرب و یا سخنان نسنجیده ناشی از عدم صبر و شکیبایی در قضاوت کردن است.
قضاوت زود هنگام سلامت روانی انسان را در معرض خطر قرار می دهد زیرا موجب آشفتگی فکری و رفتاری انسان می گردد. صبر در تفکر، اندیشیدن و نتیجه گیری موجب در نظر گرفتن عواقب و پیامد قضاوتها و اعمال آدمی می گردد.

2- مدیریت زمان و جلوگیری از ضرر و زیان:

(وَ الْعَصْرِ * إِنَّ الْإِنسَانَ لَفِی خُسْرٍ * إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَ تَوَاصَوْا بِالْحَقِّ وَ تَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ)
قسم به زمان که انسان هر لحظه در حال ضرر و زیان است مگر کسانی که ایمان آوردند و همدیگر را به عمل صالح و صبر و شکیبایی توصیه کردند.
صبر، یکی از عوامل پیشگیری از ضرر و زیان است انسان عجول و کم تحمل از طریق اعمال نسنجیده رفتاری را مرتکب می شود که موجب ضرر و زیان او می شود. انسان بدون صبر در برابر مشکلات کنترل خود را از کف می دهد و دست به هر اقدامی می زند. بررسی وضعیت بسیاری از بزهکاران و مجرمان حاکی از آن است که آنها نمی توانند از طریق صبر و تحمل فعالیت های ناشایست را کنار گذاشته و از طریق انجام عمل مناسب به شایستگی برسند. بنابراین فقدان صبر موجب تباه کردن عمر و از دست دادن زمان می گردد. لازمه مدیریت زمان و استفاده درست از زمان همان صبر و شکیبایی است. لازمه نظارت بر گذشت زمان و استفاده صحیح از آن این است که فرد از صبر و شکیبایی کافی برخوردار باشد. افراد اضطرابی گذر زمان را بسیار کند احساس می کنند و برای گذشت آن از خود عجله زیادی بروز می دهند و افراد مبتلا به افسردگی گذر زمان را بسیار کند ادراک می کنند افراد پرخاشگر فقط زمانی متوجه گذشت زمان می شوند که زمان سپری شده است. هر سه گروه همواره تأسف گذشت زمان را می خورند. آنها یا در غم و اندوه عمر از دست رفته اند و یا در ترس و اضطراب زمان نیامده هستند و اکنون خود را از دست می دهند. پس همیشه در حال ضرر و زیان هستند. صبر و آموزش آن بهترین روش درمان کسانی است که به نحوی دچار اختلال روحی شده اند و به خاطر آن نمی توانند عمل صالح انجام دهند. نکته جالبتر در سوره فوق این است که عمل صبر را یک امر اجتماعی بیان فرموده و می فرماید کسانی ضرر نمی کنند که دیگران را به صبر و شکیبایی توصیه کنند. گاهی برخی اشخاص مردم و اطرافیان خود را هیجانی کرده و اجازه فکر کردن را از آنها می گیرند و از این طریق به خودشان و دیگران ضربه و ضرر می رسانند.

3- صبر داست در رسیدن به پاداش عمل صالح:

(وَ اصْبِرْ فإِنَّ اللَّهَ لاَ یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ) (12) صبر کن که خدا اجر نیکوکاران را ضایع نمی کند (ترجمه مکارم شیرازی). نیکوکاران بدون صبر و ایستادگی میسر نیست (مکارم شیرازی) انگیزه انسان از انجام هر کاری رسیدن به پاداش و لذت و یا فرار از درد و الم می باشد. پاداش و لذت حاصل از یک عمل آگاهی آنی است یعنی بلافاصله بعد از انجام عمل به دست می آید و گاهی با تأخیر است و بعد از مدتها که از انجام آن سپری شد حاصل می گردد. عموماً پاداش و اجر بزرگتر دیرتر حاصل می شود و انجام آن مستلزم داشتن صبر و شکیبایی است. پاداش الهی از نوع پاداش الهی از نوع پاداش های گرانبها است که گاهی دست یابی به آن در زندگی اخروی مقدور است و فقدان بردباری و صبر و شکیبایی موجب ضعف در ایمان و عمل صالح خواهد شد. برخی به محض آنکه کار خوبی انجام دادند به دنبال اجر و پاداش هستند به همین دلیل نمی توانند از طریق انجام اعمال صالح که اجر اخروی دارد و علت این امر ضعف در صبر و شکیبایی است.

4- صبر در انتقام گرفتن و عقوبت کردن:

وَ إن عَاقَبْتُمْ فَعَاقِبْوا بِمِثْلِ مَا عُوقِبْتُم بِهِ وَ لَئِن صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَیْرٌ لِّبصَّابِرینَ. اگر خواستید مجازات کنید در حی که به شما تعدی شده است کیفر دهید و اگر صبر پیشه کنید برای صابران نیکوتر است. در این آیه قرآن کریم صبر به انتقام گرفتن را بهتر از انتقام و مقابله به مثل می داند، صبر در برابر انتقام گرفتن نشانه عزت و رشد انسان است و مرحله ای از کسب صفات الهی است زیرا خداوند متعال بارها و بارها شاهد اعمال ناشایست بندگان خود است اما هیچگاه بلافاصله در صدد انتقام بر نمی آید. اگر این اصل در جامعه بشری، روابط انسانی و نظام خانواده حاکم می شد بسیاری از درگیریها و مشکلات مردم کاهش می یافت و تا زمانی که هر کسی درصدد گرفتن انتقام خویش است جنگ و نزاع، ناامنی و اضطراب بر جامعه بشری حاکم خواهد بود، اصولا منشأ اصلی بسیاری از بیماریهای روانی در دنیای امروز اصل قرار دادن مقابله به مثل و اخذ انتقام متقابل است، این توجه قرآن به توصیه بسیار متعالی است که تمدن بشری هزاران سال با آن فاصله دارد. صبر و تحمل در انتقام گرفتن موجب کارآمدتر شدن اقدام تنبیهی خواهد شد. و عدم تحمل در اعمال آن نتیجه ای جز توسعه خشونت در بر ندارد.

5- ابزاری برای یاری طلبیدن برای رشد و ترقی:

(وَ اسْتَعِینُوْا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاَهِ وَ إِنَّهَا لَکَبِیرَهٌ إِلَّا عَلَى الْخَاشِعِینَ) (13) از صبر و نماز یاری جویید و این کار یعنی یاری جستن از صبر و نماز امر سختی است مگر برای کسانی که به مرحله خشوع رسیده باشند. خشوع یکی از مقامات و مراحل رشد و تکامل آدمی، است، جمع صبر و نماز توانایی ویژه ای را می خواهد. بسیارند کسانی که نماز می خوانند و صبر ندارند و کسانی که در برخی جنبه های زندگی صبورند اما نماز نمی خوانند. توانایی انسان در جمع صبر و نماز او را به مرحله ای از کمال می رساند که خداوند آن مقام را از خاشعین می داند. در این مرحله ترکیب آن دو عملی آسان و شدنی است. مقام خاشعین مرحله ای از رشد، پختگی و کمال شخصیتی، روانی و معنوی در انسان است که در آن شخص در اثر معرفت بالایی که نسبت به خداوند دارد به همانند سازی روانی با صفات متعالی او می تواند مقدار زیادی از اعمال عالی و متکامل را انجام دهد و به کمال انسانی و الهی می رسد. این مرحله از کمال شخصیتی در هیچ یک از مکاتب روان شناسی علمی تعریف و شناخته شده نیست. تمرین نماز و صبر در بهترین داروی درمان مشکلات روانی انسان است. از جهاتی نماز و صبر آمیخته با همدیگر است. اقامه نماز عالی و متصاعد شونده مستلزم آرامش، توجه و حضور است که این بخش مهمی از صبر است. نمازی که با حضور قلب در اینجا و اکنون در محضر خداوند متعال انجام شود مقدور نیست مگر از طریق صبر و شکیبایی.

6- صبر عاملی برای رستگاری و خوشبختی:

یَا أیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ اصْبِرُوا وَ صَابِرُوا وَ رَابِطُواْ و اتَّقُواْ اللهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ. ای اهل ایمان در کار دین صبور باشید و همدیگر را به صبر تشویق کنید و مهیای کار دشمن باشید و از خدا بترسید شاید که رستگار شوید (علامه طباطبایی ره). در این آیه دستور به صبر کردن و تشویق همدیگر به صبر کردن داده شده است. هم خود فرد باید تلاش کند صبر داشته باشد و آن را یاد بگیرد و هم اینکه در صبر کردن همدیگر را تشویق کنند. صبر کردن و همدیگر را در صبر یاری کردن زمینه ساز روابط اجتماعی سالم می گردد که زمینه رشد پرهیزگاری می شود. از این آیه استنباط می شود که صبر جنبه فردی و اجتماعی دارد همچنان که در برخی آیات دیگر دستور تواصوا... بالصبر به معنی توصیه کردن به صبر داده شده است. جنبه فردی صبر شخص را در برابر هوسهای زودگذر، خشم، سختی ها، انجام کار نیک و اطاعت پروردگار شکیبا و توانا می سازد و در بعد اجتماعی در برابر رفتار دیگران، تحمل همدیگر، آرام کردن همدیگر، رشد و پیشرفت همدیگر توانا می سازد و جمع این دو صبر فضایی از روابط صمیمانه در جامعه ایجاد می کند . صابروا از باب مفاعله (مصابره) (بر وزن مشاجره، مصاحبه) است که حکایت از یک عمل متقابل دارد. مصابره با همدیگر صبر متقابل داشتن، همدیگر را تحمل کردن و صبر داشتن در برابر همدیگر است. در یک جامعه زمانی روابط بین آنها در حداکثر سلامتی، دوستی، رفاقت انجام می شود که عنصر صبر وجود داشته باشد. وقتی براساس صبر روابط اجتماعی گسترش یافت زمینه سلامت روانی و بهداشت روانی افراد فراهم است، در این شرایط امکان رستگاری انسان ها زیاد خواهد بود. در جامعه ای که افراد صبر نداشته باشند نزاع، درگیری، تنش، توطئه علیه همدیگر، غیبت، دروغگویی و تهمت فراوان خواهد بود و همه اینها حاصل بی صبری و بی شکیبایی است و حاصل بی شکیبایی چیزی جز جدا شدن انسانها از یکدیگر، رشد خودخواهی، عدم کمک به هم نوع و... نخواهد بود. در این شرایط تقوی و ترس از خدا محلی از اعراب ندارد و اگر هم باشد یک ترس بیمارگونه است که هیچ نقشی در بازداری رفتارهای مخرب ندارد و اگر چنین شد خبری از رستگاری نخواهد بود.

7- صبر عاملی است برای موفقیت در آزمایش الهی

- صبر عاملی در برابر جنگ روانی دشمن، حفظ باورها، عقاید و ایمان خود، عدم خودباختگی در برابر تبلیغات منفی و مخرب دیگران.
(لَتُبْلَوُنَّ فِی أَمْوَالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ وَ لَتَسْمَعُنَّ مِنَ الَّذینَ أُوتُوا الْکِتَابَ مِن قَبْلِکُمْ وَ مِنَ الَّذِینَ أَشْرَکُوا أَذَىً کَثِیراً وَ إِن تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا فَإِنَّ ذلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ) (14) قطعا در مال هایتان و جانهایتان آزموده خواهید شد و از کسانی که پیش از شما به آنان کتاب داده شده و کسانی که به شرک گراییده اند (سخنان دل) آزار بسیار خواهید شنید، اگر صبر کنید و پرهیزگاری نمایید، این حاکی از عزم استوار شما در کارهاست.
یکی از ابزار و وسیله دشمنی برای سست کردن ایمان و عقیده افراد تبلیغات منفی راجع به باورها و اعتقادات آنهاست. مهمترین صفت و ویژگی که یک فرد به کمک آن می تواند در برابر هجوم تبلیغاتی دشمن و ابزار شستشوی مغزی او مقاومت کند عنصر صبر و شکیبایی است.
افرادی که فاقد صبر و شکیبایی باشند خیلی زود تحت تأثیر هجوم تبلیغات منفی و مخرب دیگران، باورها و اندیشه های خود را بی ارزش و بی فایده تلقی کرده و از آن دست می کشیدند. وقتی دشمنان هر قوم، قبیله، ملت و یا طرفدار یک اندیشه از طریق تخریب و تخطئه دیگران در صدد شکست دادن آنها می باشند صبر و بردباری مهمترین عاملی است که آنان را بیمه می کند لذا صبر عاملی است در مقابل اینکه شخص در مقابل تخریب روانی دیگران از خود مقاومت می کند تحت تأثیر هجوم دیگران باروهای خود را حفظ می کند. در این رابطه در سوره (ص) آیه 17 خطاب به پیامبر آمده است: در برابر انچه می گویند صبر داشته باشد.
(اصْبِرْ عَلَى‏ مَا یَقُولُونَ وَ اذْکُرْ عَبْدَنَا دَاوُدَ ذَا الْأَیْدِ إِنَّهُ أَوَّابٌ)
بر آنچه می گویند صبر کن و داوود بنده ما را که دارای امکانات (متعدد) بود به یاد آور آری او بسیار بازگشت کننده (به سوی خدا) بود.

8- صبر عاملی است برای (یا حداقل هم ردیف)

- جلوگیری از نزاع و درگیری
- اطاعت از خدا و رسول
- جلوگیری از سست شدن و شکست
- حفظ عظمت، شوکت، هیبت و عظمت
- خدا همراه صابرین است
(وَ أَطِیعُوا اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لاَتَنَازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَ تَذْهَبَ رِیحُکُمْ وَ اصْبِرُوا إِنَّ اللّهَ مَعَ الصَّابِرِینَ) (15)
و از خدا و پیامبرش اطاعت کنید و با هم نزاع مکنید که سست می شوید و مهابت شما از بین برود و صبر کنید که خدا با شکیبایان است.
در این آیه به صبر بر اطاعت (َأَطِیعُوا اللّهَ وَ رَسُولَهُ)، صبر بر خشم (وَ لاَتَنَازَعُوا)، صبر در برابر سختی ها توصیه شده است و خدا با صابران است. آیا خدا با صابران نیست، خدا هست ولی افراد غیر صابر ظرفیت بودن با خداوند عزیز و متعال را ندارند، فقدان صبر امکان اطاعت از خدا و رسول را از انسان اخذ می کند، توان مقابله با مشکلات را از انسان می ستاند و او را به سستی می کشاند و افراد غیر صبور اهل نزاع و درگیری هستند و نمی تواند با همدیگر وحدت و اتحاد داشته باشند.

9- صبر عاملی برای زندگی با افراد شایسته:

(وَ اصْبِرْ نَفْسَکَ مَعَ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُم بِالْغَدَاهِ وَ الْعَشِیِّ یُرِیدُونَ وَجْهَهُ وَ لاَ تَعْدُ عَیْنَاکَ عَنْهُمْ تُرِیدُ زِینَهَ الْحَیَاهِ الدُّنْیَا وَ لاَ تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنَا قَلْبَهُ عَن ذِکْرِنَا وَ اتَّبَعَ هَوَاهُ وَ کَانَ أَمْرُهُ فُرُطاً) (16)
و با کسانی که پروردگارشان را صبح و شام می خوانند (و) خشنودی او را می خواهند شکیبایی پیشه کن و دو دیده ات را از آنان برمگیر که زیور زندگی دنیا را بخواهی و از آن کس که قلبش را از یاد خود غافل ساخته ایم و از هوس خود پیروی کرده و (اساس) کارش بر زیاده روی است اطاعت مکن.
یک جنبه صبر این است که به انسان کمک می کند با افراد سالم و خوب زندگی کند و از افراد ناسالم دوری کنند. یکی از عوامل شایستگی انسان رابطه داشتن با افراد خوب و سالم است، بودن با چنین افرادی صبر می خواهد افراد مؤمن در بامداد و شامگاه خدای خود را می خوانند و از پیروی هوای نفس دوری می کنند. اهل زیور آلات دنیا و شهوت و شکم نیتسند، بر خویشتن سخت می گیرند، اهل سخت کوشی، کار، فعالیت، خیر خواهی و کمک به مردم هستند و افراد ناسالم در متابعت از هوای نفس و خوشگذرانی های موقت مشغولند، بودن با آنها صبر و شکیبایی نمی خواهد. به علاوه همرنگی با افراد غیر صالح آسان تر از افراد صالح و شایسته است به خصوص اگر جامعه غرق در فساد باشد، در این شرایط بودن با افراد مؤمن موجب طرد او خواهد شد.

10- صبر عاملی برای عفو و گذشتن از گناهان و خطاهای دیگران.

(وَ لَمَن صَبَرَ وَ غَفَرَ إِنَّ ذلِکَ لَمِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ) (17) و هر که صبر کند و در گذرد مسلما این (خویشتن داری حاکی) از اراده قوی (در) کارهاست.
داشتن خصلت و توان غفران و گذشتن از خطاهای ریز و درشت دیگران مستلزم داشتن صبر، حلم و بردباری است. امام علی علیه السلام می فرمایند لذتی که در گذشت است در انتقام نیست. صبر برای غفران خطاهای دیگران نیازمند اراده قوی است.

1. قرآن کریم.
2. ترجمه محمد دشتی، نهج البلاغه.
3. امام خمینی، روح الله (1368) چهل حدیث؛ چاپ دوم؛ تهران مرکز نشر فرهنگی رجا.
4. علامه طباطبایی، سید محمد حسین (1363) تفسیر المیزان، تهران، انتشارات محمدی.
5. آیت الله مکارم شیرازی، ناصر (1375)، تفسیر نمونه، قم، انتشارات محمدی.

پی نوشت ها :

1. عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی خمینی شهر اصفهان.
2. Hardiness.
3. Kobasa.
4. Chaudhary & Sinha.
5. Bigbee.
6. maddi.
7. Mithis & lecci.
8. sheard,m., & Golby.
9. Campbell Quick & macik-frey.
10. Petitpas & Brewer.
11. یونس (10)، آیه 109.
12. هود (11)، آیه 115.
13. بقره (2)، آیه 45.
14. آل عمران (3)، آیه 186.
15. انفال (8)، آیه 46.
16. کهف (18)، آیه 28.
17. شوری (42)، آیه 43.

منبع: عباس نژاد، محسن؛ سیدی، حسین؛ رستمی، محمدحسن؛ (1387)، قرآن، روانشناسی و علوم تربیتی(2) (جلد اول مجموعه مقالات)، مشهد: بنیاد پژوهش های قرآنی حوزه و دانشگاه، چاپ اول..